مرور تاریخچه یکی از محله‌های قدیمی شمال شرق تهران
مهران قریه‌ای به قدمت طهران
پریسا نوری
محله مهران در غربی‌ترین بخش منطقه ۴ و یکی از قدیمی‌ترین محله‌های پایتخت است.
ده مهران در دوره قاجار‌آبادی سرسبزی در جاده قدیم شمیران بوده که مردم در زمان خروج از دروازه‌های شمالی ری، برای رفتن به ییلاق‌های کوهپایه از آن گذر کرده و با استراحت در باغ‌های پر‌دار و درخت و کنار قنات کهنسال این روستا، خستگی راه را از تن به در می‌کردند.
در تاریخچه تهران قدیم آمده که قدیمی‌ترین قنات تهران، قنات «مهران» نام داشته که قدمتش بیش از هزار سال است و چون مظهرش در «ده مهران» بوده به این نام معروف شده. «اعتماد‌السلطنه» از رجال دربار ناصری درباره ده مهران گفته است: «این ده دارای قنات بزرگی بود که در دوره قاجار آب آن را به سمت ارگ منحرف کردند و نامش را نگارستان گذاشتند.
در نتیجه، قسمتی از ده مهران خشک شد و ناچار شدند قنات دیگری در شمال مهران بسازند.». او در جایی دیگر گفته است: «۲ مسیل از مسیل‌های تهران (یکی از طرف شمال ¨ضرابخانه و دیگری از طرف غرب در امتداد جاده قدیم شمیران) در مهران به هم متصل شده و به طرف جنوب‌شرقی ادامه یافته به فرح‌آباد می‌رسد.» دکتر «منوچهر ستوده» در کتاب «جغرافیای تاریخی شمیران» درباره تاریخچه مهران نوشته است: «مهران از جنوب و شرق به خیابان ضرابخانه و از شمال به چالهرز و از مغرب به جاده قدیم شمیران(که امروز خیابان شریعتی نام دارد) محدود می‌شود. در قدیم دهکده‌ای بوده از توابع شمیران و ۵۰ سکنه داشته است.»
- قنات مهران
محمدرضا اعتصامی /کارشناس شهرسازی و پژوهشگر محله
بعد از اینکه قنات اصلی مهران را به سمت ارگ منحرف کردند، ارباب ده که «اردشیر» نام داشته و مالک باغ مهران بوده، قنات جدیدی برای آبیاری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی ده حفر می‌کند. تقسیم آب قنات ساعتی بوده و باغدارها و زمین دارها بسته به مقدار زمینشان سالانه آب را خریداری می‌کردند؛ مثلاً قرار می‌گذاشتند که هفته‌ای دو ساعت آب به زمینشان هدایت شود و پولش را به ارباب می‌دادند.
«میرآب» یا همان امیر یا رئیس آب هم حواسش بوده که کسی بیشتر از زمانش از آب استفاده نکند. «محمدرضا اعتصامی» کارشناس شهرسازی و پژوهشگر محله که پدربزرگش از ساکنان قدیمی مهران بوده می‌گوید: «مظهر قنات محله مهران در تقاطع خیابان شهید عراقی و کشوری فعلی است و آب این قنات همچنان در جوی‌های خیابان شهید عراقی جاری است و چنارهای دو طرف خیابان را آبیاری می‌کند؛ اما تا ۳ دهه پیش مردم این آب را برای آبیاری درختان به داخل حیاط خانه‌شان هدایت می‌کردند.»
- ساخت کارخانه باروت کوبی
در زمان ناصرالدین شاه قورخانه یا کارخانه اسلحه‌سازی ساخته شد و چون این کارخانه باروت نیاز داشت به دستور شاه در چند جای تهران کارخانه باروت ساخته شد. یکی از این کارخانه‌ها در ده مهران ساخته شد و با ساخت آن، ده به دو بخش تقسیم شد. بخش «مهران اردشیر» و بخش دیگری که تأسیسات کارخانه باروت‌سازی در آن بود «مهران قورخانه» نامیده شد. دکتر ستوده درباره کارخانه باروت کوبی ده مهران می‌نویسد: «قلعه مهران در شمال غربی مجیدیه بوده است. در زمان ناصرالدین شاه محلی برای تهیه باروت سیاه در اینجا ساخته بودند که معروف به باروت کوبی مهران بوده است.»
- کارخانه‌هایی که تعطیل شدند
به گفته پژوهشگر محله، علاوه بر کارخانه باروت‌کوبی، دو کارخانه «مرکب سازی» و «نشاسته و گلوکز ایران» هم در این محله بودند. اعتصامی در توضیح بیشتر می‌گوید: «در شمال غرب چهار راه کشوری فعلی کارخانه نشاسته و گلوکز ایران بود و در جنوب‌شرق این چهارراه هم کارخانه مرکب ایران ساخته شده بود. پدر من کارمند بازنشسته کارخانه نشاسته و گلوکز بود. این دو کارخانه دولتی بودند و هر دو در دهه ۶۰ تعطیل شدند و کم‌کم ساختمانشان هم ازبین رفت.»
- جزیره «مهران»
محله مهران فعلی از شمال به بزگراه شهید همت، از غرب به خیابان شریعتی، از شرق به بزرگراه شهید صیاد شیرازی و از جنوب به بزرگراه رسالت محصور و به شکل جزیره شده است. اعتصامی در این‌باره می‌گوید: «قبل از ساخت بزرگراه‌های شهید زین‌الدین و شهید صیاد شیرازی، مهران با محله‌های ضرابخانه و کاظم‌آباد یکپارچه بود ولی بعد از ساخت بزرگراه‌ها به‌صورت جزیره درآمد. بیشتر مردم تهران محله مهران را جزو محله ضرابخانه یا سیدخندان می‌شناسند در صورتی که مهران یک محله قدیمی و مستقل است.
- رودخانه ابوذر
رودخانه‌ای از مهران گذر می‌کند و خیابانی به نام «رودخانه» در محله وجود دارد. این رودخانه از خیابان شریعتی وارد شده و پس از عبور از خیابان خواجه عبدالله و ابوذر، به بزرگراه رسالت می‌رسد و تا پایین دست امتداد دارد. پژوهشگر محله درباره رودخانه این‌طور می‌گوید: «رود‌دره دربند به سه شاخه تقسیم می‌شود که یکی از شاخه‌های اصلی آن پس از عبور از خیابان شریعتی به محله مهران وارد می‌شود. این شاخه چون از خیابان ابوذر عبور می‌کند به رودخانه ابوذر معروف است و بعد از بزرگراه رسالت وارد مسیل باختر می‌شود و در نهایت به دشت ورامین می‌رسد.»
- بانک خودرویی
در محله مهران کوچه‌ای به نام «بزرگراهک» وجود دارد. این کوچه، نبش بانک ملت و همجوار با خیابان شریعتی است. اعتصامی درباره وجه تسمیه این کوچه می‌گوید: «دلیل نامگذاری کوچه این است که یکی از قدیمی‌ترین بزرگراهک‌های تهران(عابربانکی که طوری تعبیه شده که برای استفاده از آن نیاز به پیاده شدن از خودرو نیست) در این محله بوده است.» او توضیح می‌دهد: «تا آنجایی که من به خاطر دارم این بزرگراهک غیرفعال بوده و فقط شعبه بانک دایر بوده است.»
- «چاپارل» اینجاست
در اوایل دهه پنجاه یک سریال وسترن آمریکایی از تلویزیون پخش می‌شد به نام «چاپارل»؛ برخی واژه‌های این سریال پرمخاطب در زندگی روزمره مردمان آن زمان وارد شده بود. مثلاً بخش شمالی محله مهران به نام «چاپارل» و ساکنانش به «چاپارلی» معروف شده بودند. اعتصامی در این‌باره می‌گوید: «در شمال خیابان عراقی یعنی بالای قنات که بخش خشک و لم یزرع محله بود؛ یک عده مهاجر آمده بودند و زمین‌ها را به زور تصرف کرده بودند و در آن آلونک‌هایی شبیه خانه ساخته بودند. اهالی محله به این محدوده مهاجرنشین «چاپارل» می‌گفتند و حتی تا ۲۰ سال پیش هم این اسم‌ها در محله شنیده می‌شد.
در همینه زمینه :
